اندرکنش گردش جو و پوشش سطح زمین در سازوکار تشکیل و گسترش توفان های گردوغبار تابستانه‎ی خاورمیانه (توفان گردوغبار تیرماه 1388)

توفان های گردوغبار یکی از انواع مخاطرات جوّی هستند که در منطقه‎ی خاورمیانه، در طیِّ سال، بارها امکان وقوع آنها وجود دارد. در دهه‎ی پیشین، رخداد این توفان ها فزونی یافته که بررسی علل این افزایش وقوع و سازوکارهای تشکیل آن، توجّه پژوهشگران را به‎خود جلب کرده است. هدف مقاله‎ی پیش رو نیز، دست‎یابی به‎شیوه‎ی سازوکار تشکیل و فعّالیّت توفان‎های گردوغبار مذکور است. در این مقاله، فراوانی توفان های دهه‎ی 80 و گردوغبار تیرماه 1388 را با رویکردی اقلیم‎شناسی، همراه با در نظر گرفتن شرایط سطح زمین با استفاده از داده‎های شبکه‎بندی‎شده، شامل ارتفاع ژئوپتانسیل، سمت و سرعت باد، اُمگا و فشار سطح دریا از مرکز ملّی پیش‎بینی های محیطی (ncep)، داده های پوشش سطح زمین و خاک مورد استفاده در مدل اقلیمی منطقه ای (regcm) مطالعه و بررسی شده است. نتایج این بررسی نشان داد که تشکیل کم‎فشار روی خلیج فارس و پیشروی آن تا جنوب ترکیه و مساعدت جریان‎های سطوح میانی و بالایی وردسپهر با استقرار ناوه روی این سطوح، در ساحل شرقی مدیترانه، سبب ایجاد گردش چرخندی در جنوب شرق سوریه، در سطح زمین روی زمین های بدون پوشش سطحی (پوشش گیاهی، سنگ‎فرش بیابانی) و دارای خاک سطحی ریزدانه و گچی شده است. قرارگیری شرایط ناپایدار جوّی روی چنین خاک هایی، زمینه را برای تشکیل گردوغبار فراهم کرده است. در طیِّ روزهای بعد با حرکت به سمت شرق ناوه و عمیق شدن شرایط ناپایداری، گردوغبار با حرکت شرق سوی خود از روی ارتفاعات زاگرس عبور کرده و تمام کشور، به‎استثنای جنوب‎شرق را تحت تأثیر قرار داده است. آن چیزی که در این توفان گردوغبار مشهود است، همراهی شرایط گردش جو (ناپایداری با عمق مناسب) و شرایط سطح زمین (زمین بدون پوشش و خاک خشک و نرم) در ایجاد و فعّالیّت آن است.